2.6. Wykonanie budżetów przez województwa samorządowe

Część II Sprawozdania z działalności RIO
i wykonania budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego w 2002 roku

Województwa samorządowe opracowywały swoje budżety na 2002 r w oparciu o ustawę o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 - 2002. Brak docelowej ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego powoduje, że w dalszym ciągu dochody województw, kształtowane na podstawie obowiązujących regulacji, pochodzą w przeważającej części z budżetu państwa. W tej sytuacji samorządy województw praktycznie pozbawione są możliwości samodzielnego ustalania swoich budżetów, bowiem to strona dochodowa warunkuje rozmiar wydatków na utrzymanie istniejących jednostek organizacyjnych województw oraz realizowanych przez nie zadań ustawowych. Przykładem uzależnienia budżetów województw od decyzji rządowych była konieczność dokonywania w ciągu roku zmian uchwalonych już budżetów w związku z ustaleniem w ustawie budżetowej na 2002 r. ostatecznych kwot subwencji ogólnej, kwot udziałów w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa oraz dotacji celowych w kwotach odbiegających od pierwotnie ustalonych. Istotnym dla kształtowania się wielkości budżetów pozostało ujmowanie przeważającej części środków na realizację ustawowych zadań województw w rezerwach celowych budżetu państwa, rozdysponowywanych dopiero w trakcie roku budżetowego.

Porządkowy charakter zmian w ustawie o finansach publicznych i ustawie o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 - 2002 sprawił, że podobnie jak w roku poprzednim, nie miały one zasadniczego wpływu na wielkość budżetów województw. W ustawie o dochodach jst doprecyzowano sposób naliczania subwencji wyrównawczej dla województw. Wprowadzono również nowy zapis dotyczący zwrotu nadmiernie pobranej części oświatowej subwencji ogólnej w związku z ustaleniem jej na podstawie nieprawdziwych danych wynikających ze sprawozdań. Przewidziano też możliwość otrzymywania dotacji celowej z budżetu państwa na dofinansowanie zadań związanych z usuwaniem skutków powodzi oraz osuwisk ziemnych.

Na wielkość budżetów w 2002 r. rzutowała, podobnie jak w roku poprzednim, nowelizacja ustawy Karta Nauczyciela wprowadzająca III etap podwyżek wynagrodzeń dla nauczycieli, zatrudnionych w szkołach, dla których organem założycielskim jest województwo samorządowe.

Nowym zadaniem było przygotowanie i przeprowadzenie wyborów do sejmików województw w dniu 27 października 2002r. Działalność spółek wodnych przestała być dofinansowywana poprzez dotacje na zadania zlecone z zakresu administracji rządowej dla województw, co miało wpływ na wielkość dotacji ogółem. Przyczyną zmniejszenia dotacji celowej było ograniczenie wykazu osób uprawnionych do korzystania z ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego[41].

Kolejny już rok budżetowy był bardzo trudny dla samorządu województw z uwagi na:

- niedoszacowanie środków w budżecie państwa niezbędnych na realizację przejętych zadań,

- zmiany w ciągu roku kwot subwencji i dotacji powodujące znaczny wzrost budżetów województw w porównaniu do pierwotnie uchwalanych, co utrudnia planowanie zadań.

Wykonanie planu dochodów

Po stronie planu dochody województw samorządowych w 2002 r. osiągnęły kwotę 4 405 156 tys. zł, a ich wykonanie wynosiło 95,8%. Poziom wykonania dochodów zbliżony był do lat poprzednich. Kolejny już rok żadne z województw samorządowych nie wykonało planu dochodów w założonej wysokości. W porównaniu do roku poprzedniego dochody nominalnie zmalały o 8,3%, a realnie o 10,2%.

Wykonanie dochodów przez poszczególne województwa samorządowe w 2002 roku przedstawia tabela 2.6.1., natomiast wykonanie dochodów z poszczególnych źródeł w kwotach zbiorczych, ich dynamikę i strukturę prezentuje poniższe zestawienie:

Rodzaje dochodów	2001	2002			Dynamika wykonanych dochodów 4:2 (%)	Struktura dochodów 2002 r.
Rodzaje dochodów	Wykonanie w tys. zł	Plan w tys. zł	Wykonanie w tys. zł	Wykonanie 4:3 (%)	Dynamika wykonanych dochodów 4:2 (%)	Struktura dochodów 2002 r.
1	2	3	4	5	6	7
Dochody ogółem z tego:	4 599 534	4 405 165	4 218 269	95,8	91,7	100,0
- dochody własne	615 827	692 648	660 697	95,4	107,3	15,7
- dotacje celowe	2 401 469	2 202 351	2 047 305	93,0	85,3	48,5
- subwencje	1 582 237	1 510 166	1 510 267	100,0	95,5	35,8

Stopień realizacji dochodów ogółem wyniósł od 92,2% w podkarpackim do 99,9% w zachodniopomorskim. Wykonanie najważniejszych źródeł dochodów mieściło się w przedziale od 93,0% dla dotacji celowych do 100,0% dla subwencji, która była przekazywana z budżetu państwa terminowo i w pełnej wysokości. Przyczyną niewykonania dochodów było zmniejszenie wpływów: z przekazywanych dotacji celowych, z budżetu państwa, funduszy celowych, jak i w ramach zawartych porozumień zarówno z organami administracji rządowej, jak i jednostkami samorządu terytorialnego oraz udziałów w podatku dochodowym od osób fizycznych.

Dynamika głównych źródeł dochodów województw samorządowych wskazuje na wzrost dochodów własnych i spadek dotacji i subwencji. Dynamikę dochodów województw w rozbiciu na główne źródła dochodów obrazuje tabela 2.6.2.

Dochody ogółem, w porównaniu do 2001 roku, wzrosły jedynie w województwie wielkopolskim - nominalnie o 5,0% a realnie o 3,1%, natomiast w pozostałych województwach samorządowych nastąpił ich nominalny spadek od 24,2% (realnie 26,1%) w podlaskim do 0,2% (realnie 2,1%) w małopolskim.

W analizowanej grupie budżetów jednostek samorządu terytorialnego nastąpił wzrost dochodów własnych średnio o 3,3 punktu procentowego w stosunku do 2001 roku. Wzrost dochodów własnych odnotowano podobnie jak w roku ubiegłym w 11 województwach samorządowych (mieścił się w przedziale od 1,4% w łódzkim do 85,8% w lubuskim). W pozostałych 5 województwach dochody te zmalały w stosunku do poprzedniego roku od 5,5% w śląskim do 2,3% wielkopolskim.

Najważniejszym źródłem dochodów własnych województw samorządowych były udziały w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych. Średnio w kraju udziały te wzrosły o 1,5 punktu procentowego w stosunku do 2001 r., co daje ogólną kwotę 8 004 tys. zł, na którą złożyły się zwiększone o 9 842 tys. zł wpływy z udziałów w podatku dochodowym od osób prawnych oraz zmniejszone o 1 838 tys. zł wpływy z podatku dochodowego od osób fizycznych. Wzrost dochodów z tytułu udziałów w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych, w stosunku do roku poprzedniego odnotowano w 8 województwach samorządowych, zawierał się on w granicach od 1,1% w lubuskim do 6,5% w mazowieckim. W podkarpackim dochody te ukształtowały się na poziomie roku poprzedniego. W pozostałych województwach zanotowano ich spadek, największy w województwie śląskim o 4,4%, a najmniejszy w lubelskim o 0,9%. Wzrost dochodów z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób prawnych, który wystąpił we wszystkich województwach samorządowych związany był ze zwiększonymi wpływami z tej daniny do budżetu państwa.

Struktura dochodów własnych nie uległa zasadniczym zmianom w stosunku do lat poprzednich. Dochody uzyskane z majątku przejętego przez województwa samorządowe stanowiły średnio 0,9% dochodów ogółem. Uzyskiwano je ze sprzedaży nieruchomości będących w zasobach województw, np. mieszkań, gruntów oraz innych zbędnych nieruchomości, a także z najmu i dzierżawy składników majątkowych. Jednak udział tych dochodów własnych nadal był znikomy i wynosił od 0,1% w województwie śląskim do 2,4% w kujawsko-pomorskim. Pozostałe dochody stanowiły średnio 1,9% dochodów własnych, natomiast w poszczególnych województwach były one bardzo zróżnicowane i wahały się od 0,6% w świętokrzyskim do 9,4% w lubuskim. Pochodziły one głównie z opłat: za zezwolenia na hurtowy obrót napojami alkoholowymi, za zezwolenia oraz zmiany zezwoleń na wykonywanie zarobkowych przewozów osób pojazdami samochodowymi, za koordynowanie rozkładów jazdy, z odsetek od środków finansowych na rachunkach bankowych, jak również z kar i grzywien od osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych nałożonych za nieterminowe wykonywanie umów, wpłat do budżetów województw dokonywanych przez zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze oraz darowizn.

Dochody z subwencji ogólnej, w porównaniu do roku 2001 zmalały łącznie o 71 970 tys. zł (4,5%). Wzrost zanotowano jedynie w lubuskim - o 2,6% i mazowieckim - o 0,7%, natomiast w pozostałych województwach nastąpił ich spadek; największy - 11,3% w podlaskim, najmniejszy - 1,3% w śląskim. Udział dochodów pochodzących z subwencji w strukturze dochodów ogółem, w porównaniu do 2001 roku, uległ zwiększeniu o 1,4 punktu procentowego i wyniósł 35,8%. Na subwencję ogólną składają się poszczególne jej części, które w strukturze dochodów ogółem województw stanowiły odpowiednio: część drogowa - 20,1%, część oświatowa - 10,0%, część wyrównawcza - 5,8%. W poszczególnych województwach samorządowych subwencja ogólna stanowiła od 24,1% (śląskie) do 49,9% (zachodniopomorskie) dochodów ogółem.

Na wielkość subwencji ogólnej w województwach rzutowała jej część drogowa, np. w lubuskim część drogowa stanowiła 34,0% dochodów tej jednostki samorządu terytorialnego, podczas gdy w województwie śląskim subwencja ta stanowiła zaledwie 9,0% dochodów.

Udział części oświatowej subwencji w strukturze dochodów wzrósł o 0,2 punktu procentowego, kształtując się w granicach od 6,2% w świętokrzyskim do 13,4% w łódzkim i podkarpackim.

Sposób liczenia subwencji wyrównawczej sprawił, że województwo mazowieckie, jako jedyne nie otrzymało tej części subwencji, podobnie jak w roku 2001. W pozostałych województwach udział części wyrównawczej subwencji ogólnej w dochodach ogółem był zróżnicowany i stanowił od 3,6% w śląskim do 9,8% w podlaskim.

Głównym źródłem dochodów województw samorządowych w 2001 roku były dotacje celowe. Średnio w kraju zmalały one w stosunku do 2001 roku o 14,7 punktu procentowego (354 164 tys. zł). Dotacje celowe wzrosły jedynie w województwie małopolskim - o 0,6% i wielkopolskim o - 12,6%. W pozostałych województwach nastąpił ich spadek, który wahał się od 38,8% w podlaskim do 1,2% w warmińsko-mazurskim. W strukturze dochodów budżetów poszczególnych województw dotacje celowe stanowiły od 38,6% w zachodniopomorskim do 61,8% w śląskim. W porównaniu do 2001 roku udział dotacji celowych w strukturze dochodów uległ niewielkiemu zmniejszeniu we wszystkich województwach samorządowych z wyjątkiem małopolskiego, warmińsko-mazurskiego i wielkopolskiego.

Wśród dotacji największy udział w strukturze dochodów miały dotacje na zadania własne - 22,2% (937 012 tys. zł), podczas gdy w 2001 r. stanowiły one 23,4% (1 074 650 tys. zł) ogółu dochodów. Połowa tych dotacji przeznaczana była na inwestycje, stanowiąc w strukturze dochodów ogółem województw 11,2%. Największy udział dotacji na inwestycje odnotowano w województwach świętokrzyskim - 25,9% i wielkopolskim - 24,0%, natomiast najmniejszy w podlaskim - 0,7% i lubuskim - 1,6%. Dotacje celowe otrzymywane z budżetu państwa na realizację zadań własnych przeznaczane były na: dofinansowanie programów aktywizacji obszarów wiejskich, realizację regionalnych programów restrukturyzacji w ochronie zdrowia, dopłaty do krajowych pasażerskich przewozów kolejowych, sfinansowanie nowego systemu wynagradzania nauczycieli, odpisy na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych dla nauczycieli emerytów i rencistów, prace komisji egzaminacyjnych związane z awansem zawodowym nauczycieli. Województwa samorządowe otrzymały też dotacje celowe z budżetu państwa na realizację inwestycji i zakupów inwestycyjnych w ramach kontraktów wojewódzkich.

Dotacje na zadania zlecone z zakresu administracji rządowej stanowiły w dochodach ogółem województw samorządowych średnio w kraju 19,7% (832 059 tys. zł). W porównaniu do roku ubiegłego udział tych dotacji zmalał o 3,8 punktu procentowego. Dotacje te przeznaczane były na: zadania związane z budową i utrzymaniem urządzeń melioracji wodnych podstawowych, dopłaty do krajowych pasażerskich przewozów autobusowych, przygotowanie i przeprowadzenie wyborów do sejmików wojewódzkich, sfinansowanie staży podyplomowych lekarzy, pielęgniarek i położnych. Z tego rodzaju dotacji finansowane były zadania inwestycyjne związane z usuwaniem skutków powodzi oraz budowa i utrzymanie urządzeń melioracji wodnych podstawowych. W poszczególnych województwach udział tych dotacji był bardzo zróżnicowany i wynosił od 9,7% w śląskim do 31,6% w lubelskim przy średniej dla kraju 19,7%.

Województwa samorządowe otrzymywały z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego dotacje celowe na realizację zadań wspólnych. Wyniosły one 200 881 tys. zł i stanowiły 4,8% wszystkich dochodów. Otrzymane dotacje przeznaczano przede wszystkim na inwestycje lub bieżącą działalność z zakresu drogownictwa, kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, oświaty i zdrowia. Porozumienia o wspólnym prowadzeniu zadań z innymi jednostkami samorządu terytorialnego podpisano we wszystkich województwach. Największy udział tych dotacji w dochodach wystąpił w województwie śląskim - 28,9% i były one w całości przeznaczone na inwestycje.

Dotacje celowe otrzymywane przez województwa samorządowe z funduszy celowych stanowiły 1,7% (72 282 tys. zł) ich dochodów ogółem. Dotacje z Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej przeznaczone były na zadania związane z gospodarką wodną, budową zbiorników retencyjnych, zabezpieczeniem przeciwpowodziowym i przeciwerozyjnym rzek i cieków wodnych, jak również na zadania z zakresu edukacji ekologicznej oraz na termomodernizację budynków będących w posiadaniu samorządów województw. Dotacje te wystąpiły we wszystkich województwach, a udział ich w dochodach ukształtował się w przedziale od 0,1% w świętokrzyskim do 5,7% w małopolskim.

Województwa samorządowe otrzymały również dotacje na podstawie zawartych porozumień z organami administracji rządowej. W ramach porozumień realizowano zadania związane z mecenatem państwa w dziedzinie kultury i sztuki jak organizowanie wystaw, konkursów, festiwali, zakup muzealiów i nowości wydawniczych. Porozumienia zawarto na realizację między innymi projektu pilotażowego pod nazwą „Uspokojenie i organizacja ruchu w otoczeniu szkół” oraz projektu „Doskonalenie kadry jednostek pomocy społecznej województwa pracującej z osobami z zaburzeniami psychicznymi”.

Niskie wykonanie dochodów pochodzących z dotacji z budżetu państwa wynikało z ujęcia kwot nieprzekazanych dotacji w wykazie wydatków niewygasających budżetu państwa[42] z upływem roku 2002.

Województwa samorządowe otrzymały w 2002 roku środki pomocowe ze źródeł zagranicznych, które wykorzystano na przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska, turystyki, opieki społecznej .

Strukturę dochodów według ważniejszych źródeł dochodów w latach 2001 i 2002 obrazuje tabela 2.6.3.

Dochody ogółem uzyskane przez województwa samorządowe w 2002 r. w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniosły średnio w kraju 109 zł i były mniejsze od dochodów z roku ubiegłego o 10 zł. Poziom dochodów w przeliczeniu na jednego mieszkańca w województwach samorządowych z poszczególnych źródeł dochodów był znacznie zróżnicowany, co obrazuje tabela 2.6.4.

Te same województwa samorządowe, co w latach poprzednich, osiągały skrajne wielkości omawianego wskaźnika: maksymalną - 166 zł - lubuskie, minimalną - 77 zł - łódzkie. Spadek dochodów jednostkowych nastąpił w 14 województwach, tylko w wielkopolskim odnotowano ich wzrost o 6 zł, a w małopolskim utrzymał się na ubiegłorocznym poziomie. Zróżnicowanie dochodów na jednego mieszkańca od początku istnienia województw samorządowych związane było z uzyskiwanymi wielkościami dotacji i subwencji.

Średnia kwota dochodów z subwencji ogólnej przypadających na jednego mieszkańca wahała się od 30 zł w mazowieckim i śląskim do 75 zł w lubuskim. Różnica pomiędzy najwyższym i najniższym wskaźnikiem w 2002 roku wyniosła 45 zł i była większa od dochodów z subwencji na jednego mieszkańca osiągniętych w 10 województwach. W 6 województwach wielkość omawianego wskaźnika ukształtowała się poniżej średniej krajowej wynoszącej 39 zł.

Dochody z dotacji przypadające na jednego mieszkańca były najbardziej zróżnicowane. Wielkości te w porównaniu do roku poprzedniego zmalały średnio o 9 zł. Przy średniej krajowej - 53 zł, najniższy wskaźnik osiągnęło województwo łódzkie - 33 zł, a najwyższy województwo śląskie - 76 zł. W porównaniu do 2001 roku tylko województwo wielkopolskie odnotowało wzrost dotacji per capita (o 6 zł), małopolskie uzyskało wynik roku poprzedniego, natomiast w pozostałych 14 województwach wskaźnik ten zmalał.

Dotacje celowe na inwestycje, przypadające na jednego mieszkańca ukształtowały się na poziomie 24 zł i były niższe od ubiegłego roku o 2 zł. Najmniejszy wskaźnik uzyskano w województwie podlaskim - 5 zł, gdzie nastąpił ich największy spadek (o 17 zł) a największy w województwie śląskim - 55 zł. Podobnie jak w roku poprzednim, w 4 województwach wskaźnik ten ukształtował się powyżej średniej krajowej. W województwie kujawsko-pomorskim był na poziomie średnim krajowym, a w pozostałych poniżej.

Średnie dla kraju dochody własne per capita, w porównaniu do roku ubiegłego, wzrosły o 1 zł i wyniosły 17 zł. Wzrost zanotowano w 9 województwach, w 3 ukształtowały się na poziomie roku ubiegłego, a w pozostałych 4 jednostkach zmalały. Najwyższe dochody własne w przeliczeniu na jednego mieszkańca uzyskało województwo mazowieckie - 29 zł, następne pod względem wielkości omawianego wskaźnika było województwo lubuskie - 27 zł, natomiast najniższą wartość - 10 zł, osiągnęły województwa lubelskie, podkarpackie i świętokrzyskie. Udział dochodów w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa przypadających na jednego mieszkańca ukształtował się na poziomie roku ubiegłego tj. 14 zł, przy skrajnych wartościach od 8 zł w województwie lubelskim, podkarpackim i świętokrzyskim do 26 zł w mazowieckim.

Wykonanie planu wydatków

Wykonane w 2002 r. wydatki województw samorządowych wyniosły 4 340 436 tys. zł i stanowiły 94,4% uchwalonego planu tabela 2.6.1. Zmalały one o 8,3% w stosunku do roku ubiegłego, co daje kwotę 396 619 tys. zł. Podobnie jak w latach poprzednich, nie odnotowano w żadnym województwie przekroczenia zaplanowanych wydatków, zarówno w kwotach zbiorczych jak i w rozdziałach klasyfikacji budżetowej.

Wielkość wydatków uzależniona jest wprost od wielkości zgromadzonych przez daną jednostkę dochodów i przychodów. Wykonanie poszczególnych rodzajów wydatków w 2002 r. w stosunku do planu, dynamikę oraz strukturę wydatków województw w kwotach zbiorczych obrazuje poniższe zestawienie:

Rodzaje wydatków	2001	2002		Wykonanie 4:3 (%)	Dynamika wykonanych wydatków 4:2 (%)	Struktura wydatków 2002 r. w %
Rodzaje wydatków	Wykonanie w tys. zł	Plan w tys. zł	Wykonanie w tys. zł	Wykonanie 4:3 (%)	Dynamika wykonanych wydatków 4:2 (%)	Struktura wydatków 2002 r. w %
1	2	3	4	5	6	7
Wydatki ogółem z tego:	4 737 055	4 596 208	4 340 436	94,4	91,6	100,0
- majątkowe w tym:	1 328 490	1 413 417	1 261 625	89,3	95,0	29,1
- inwestycyjne	1 317 849	1 397 208	1 245 985	89,2	94,5	28,7
- bieżące z tego:	3 408 565	3 182 791	3 078 811	96,7	90,3	70,9
- wynagrodzenia wraz z pochodnymi	784 841	795 071	780 751	98,2	99,5	18,0
- dotacje	1 499 033	1 354 871	1 337 547	98,7	89,2	30,8
- wydatki na obsługę długu	19 534	28 609	24 341	85,1	124,6	0,6
- wydatki z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji	0	3 914	2 115	54,0	-	0,0
- pozostałe wydatki	1 105 158	1 000 326	934 057	93,4	84,5	21,5

Dynamika i struktura wydatków

Województwa samorządowe podobnie jak pozostałe jst do wydatków majątkowych zaliczały wydatki ponoszone: na inwestycje oraz zakupy inwestycyjne, dotacje inwestycyjne udzielane dla jednostek oraz wydatki kapitałowe. Ogółem wydatki te w 2002 r. wyniosły 1 261 625 tys. zł i w porównaniu do roku ubiegłego zmalały o 5,0%. Jedną z przyczyn tego spadku było zmniejszenie dotacji celowych na inwestycje i zakupy inwestycyjne, otrzymanych z budżetu państwa w ramach kontraktów wojewódzkich. Wzrost wydatków majątkowych wystąpił w 6 województwach i wyniósł on od 2,6% w opolskim do 51,9% w łódzkim. W pozostałych 10 województwach wydatki majątkowe zmalały w stosunku do roku ubiegłego, najwięcej (o 32,5%) w zachodniopomorskim, najmniej (o 0,2%) w pomorskim. Wydatki te stanowiły średnio 29,1% wszystkich wydatków województw. W poszczególnych regionach udział tych wydatków wahał się od 14,0% w zachodniopomorskim do 47,8% w śląskim. Na wydatkach majątkowych w województwie śląskim zaważyły kontynuowane inwestycje wieloletnie, między innymi budowa trasy średnicowej Katowice-Gliwice, budowa szpitala wojewódzkiego w Rybniku, modernizacja Stadionu Śląskiego i przebudowa tramwajowej infrastruktury w aglomeracji katowickiej. W 2002 roku nastąpił wzrost udziałów wydatków majątkowych w strukturze wydatków o 1,1 punktu procentowego, jednak wartościowo nastąpił ich spadek o 66 865 tys. zł. Zmniejszanie nakładów na finansowanie wydatków majątkowych jest zjawiskiem negatywnym, gdyż świadczy o malejących możliwościach rozwoju województw.

W 7 województwach wystąpiły wydatki kapitałowe na łączną kwotę 15 641 tys. zł. Dotyczyły one między innymi objęcia udziałów w regionalnych funduszach poręczeń kredytowych.

Na wydatki bieżące województw samorządowych składały się wydatki na wynagrodzenia wraz z pochodnymi, dotacje przekazane przez samorząd, wydatki związane z obsługą długu publicznego, z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji oraz pozostałe wydatki związane z funkcjonowaniem województw oraz jednostek im podległych. Wydatki bieżące w 2002 r. wyniosły 3 078 811 tys. zł i zmalały w stosunku do roku ubiegłego o 329 754 tys. zł, to jest o 9,7% .

W strukturze wydatków ogółem województw samorządowych, wydatki bieżące stanowiły średnio 70,9%, natomiast w poszczególnych województwach udział zawierał się w granicach od 52,2% w śląskim do 86,0 % w zachodniopomorskim. Wydatki bieżące w województwach od początku ich funkcjonowania mają dominującą pozycję w budżecie. Kolejny już raz najmniejszy udział wydatków bieżących w wydatkach ogółem wystąpił w województwie śląskim. Województwa, w których wydatki bieżące nie przekroczyły średniej krajowej to: małopolskie (63,3%), wielkopolskie (67,1%), lubuskie (67,5%) oraz świętokrzyskie (68,3%). Największy udział wydatków bieżących w wydatkach ogółem odnotowano w województwie zachodniopomorskim (86,0%). Utrwalone relacje wydatków majątkowych do bieżących są w województwach niekorzystne, gdyż znaczna przewaga tych ostatnich powoduje stagnację a nawet hamowanie rozwoju regionu.

W strukturze wydatków bieżących, podobnie jak w roku ubiegłym, dominującą pozycję miały przekazane dotacje - 30,8% i pozostałe wydatki - 21,5%. Dotacje przeznaczane były dla jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych jak i spoza niego, wykonujących między innymi zadania z zakresu przewozów pasażerskich, upowszechniania kultury, służby zdrowia i pomocy społecznej. Udział dotacji w wydatkach wahał się od 15,2% w świętokrzyskim do 37,3% w wielkopolskim. Pozostałe wydatki stanowiły w strukturze wydatków poszczególnych województw od 11,7% w śląskim do 38,4% w świętokrzyskim.

Udział w strukturze wydatków na wynagrodzenia wraz z pochodnymi wyniósł 18,0% i wzrósł o 1,4 punktu procentowego w porównaniu do 2001 r., mimo wprowadzenia zamrożenia płac w sferze budżetowej. Jedną z przyczyn tego wzrostu była realizacja III etapu reformy systemu wynagradzania nauczycieli. Wydatki na wynagrodzenia wraz z pochodnymi stanowiły około 1/5 wszystkich wydatków.

Wydatki na obsługę długu stanowiły średnio w kraju 0,6% wszystkich wydatków i wzrosły w porównaniu do roku ubiegłego o 0,1 punktu procentowego. Wzrost ten spowodowany był wydatkami poniesionymi na zapłatę odsetek od zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz kosztami wyemitowania obligacji. W lubuskim, podlaskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim wydatki tego rodzaju nie wystąpiły w strukturze, a w pozostałych ukształtowały się na poziomie od 0,2% w śląskim i podkarpackim do 1,6% w łódzkim.

Wydatki na poręczenia i gwarancje wystąpiły tylko w województwie dolnośląskim i stanowiły 0,7% ponoszonych wydatków. Udzielone poręczenie dotyczyło kredytu bankowego zaciągniętego przez Zakład Pielęgnacyjno-Opiekuńczy w likwidacji w Legnicy.

Wydatki wg działów klasyfikacji budżetowej wskazują główne kierunki wydatkowania środków finansowych przez województwa samorządowe. Strukturę działową wydatków ogółem w latach 2001- 2002 obrazuje poniższe zestawienie:

Działy klasyfikacji budżetowej	Struktura wydatków ogółem w 2001 r. (%)	Struktura wydatków ogółem w 2002 r. (%)
Wydatki ogółem, w tym:	100,0	100,0
Dz. 010 - Rolnictwo i łowiectwo	9,3	10,7
Dz. 600 - Transport i łączność	38,8	39,1
Dz. 801 - Oświata i wychowanie Dz. 854 - Edukacyjna opieka wychowawcza	10,5	11,1
Dz. 921 - Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego	13,8	14,5
Dz. 851 - Ochrona zdrowia	15,0	10,9
Dz. 750 - Administracja publiczna	5,6	6,5
Pozostałe działy	7,0	7,2

Największe wydatki - 39,1% ogólnej kwoty, podobnie jak w ubiegłym roku, województwa ponosiły na transport i łączność. Kwotowo wydatki te, w porównaniu do 2001r., uległy zmniejszeniu ogółem o 138 867 tys. zł. Ze środków zaplanowanych w tym dziale finansowano zimowe utrzymanie dróg, organizowanie i dotowanie regionalnych kolejowych przewozów pasażerskich, dopłaty do krajowych autobusowych przewozów pasażerskich z tytułu stosowania obowiązujących ustawowych uprawnień do bezpłatnych lub ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego. Województwa przeznaczały również znaczne środki na budowę, modernizację dróg, skrzyżowań, mostów i obiektów kubaturowych, a także na zakup sprzętu. Udział wydatków na transport i łączność w strukturze wydatków ogółem mieścił się w przedziale od 29,8% w łódzkim do 53,9% w lubuskim.

Wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego były drugą co do wielkości grupą i stanowiły średnio 14,5% ogółu wydatków. Przeznaczone były na: prowadzenie działalności statutowej samorządowych instytucji kultury, działalność objętą mecenatem państwa w ramach pozyskanych dotacji z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz finansowanie przejętych inwestycji centralnych w ramach kontraktów wojewódzkich. W poszczególnych województwach wyniosły one od 9,1% (świętokrzyskie) do 24,3% (łódzkie) ogółu wydatków. Środki przeznaczano na inwestycje, między innymi na rozbudowę Filharmonii Dolnośląskiej w Jeleniej Górze, modernizację Opery Dolnośląskiej i Państwowego Teatru Wybrzeże.

Wydatki na oświatę stanowiły średnio 11,1% wydatków województw, ich udział w poszczególnych regionach wahał się od 6,4% w świętokrzyskim do 14,3% w łódzkim. Istotną pozycję w tych wydatkach stanowiły wynagrodzenia nauczycieli.

Na ochronę zdrowia przeznaczano średnio 10,9% wydatków ogółem, najmniej w lubuskim - 4,0%, a najwięcej w świętokrzyskim - 25%. Większość środków w tym dziale związana była z refundowaniem wynagrodzeń osobom odbywającym staże i specjalizacje medyczne w placówkach służby zdrowia, a także inwestycjami. W ramach posiadanych środków województwa kontynuowały budowy przejętych szpitali oraz ich wyposażenie w sprzęt medyczny. Realizowane były również programy restrukturyzacyjne służby zdrowia oraz tworzenie zintegrowanego systemu ratownictwa medycznego.

Wydatki poniesione w dziale Rolnictwo i łowiectwo stanowiły 10,7% wszystkich wydatków. Środki przeznaczane były na budowę i utrzymanie urządzeń melioracji podstawowych. Wydatki ukierunkowane były również na regulację cieków wodnych, remonty zbiorników wodnych, stacji pomp odwadniających i nawadniających, odbudowę i modernizację wałów przeciwpowodziowych. W województwach, przez które przeszła powódź, pozyskano środki finansowe zarówno z budżetu państwa jak i funduszy celowych, które przeznaczono na usuwanie szkód powodziowych. Wydatki w komentowanym dziale stanowiły w strukturze od 3,5% w województwie śląskim do 16,7% w lubuskim.

Wydatki na administrację publiczną stanowiły średnio 6,5% ogółu wydatków województw samorządowych. W poszczególnych regionach stanowiły one od 4,1% (w śląskim) do 10,4% (w opolskim i podlaskim) ogółu wydatków. Środki te przeznaczono na bieżące funkcjonowanie administracji samorządowej oraz inne cele, które ze względu na ich charakter zaliczyć można do wydatków administracyjnych.

Wydatki w pozostałych działach klasyfikacji budżetowej stanowiły marginalną pozycję w budżetach województw, wahały się od 0,1% w dziale turystyka do 1,5% w opiece społecznej.

Wielkość wydatków budżetowych przypadających na jednego mieszkańca jest najbardziej obiektywnym kryterium oceny sprawności władz samorządowych w zakresie realizacji zadań, do wykonywania których jednostki samorządu terytorialnego zostały powołane. Kwoty wydatków budżetowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca w poszczególnych województwach obrazuje tabela 2.6.5.

Średnia wielkość tego wskaźnika wyniosła dla kraju 112 zł i zmalała w stosunku do roku ubiegłego o 11 zł. W 5 województwach wskaźnik ten plasował się poniżej średniego dla kraju przy najniższym (podobnie jak rok temu) w województwie łódzkim - 85 zł a największym w lubuskim - 168 zł. W stosunku do roku ubiegłego kwota wydatków ogółem na mieszkańca zmalała w 14 województwach, w lubuskim ukształtowała się na ubiegłorocznym poziomie, natomiast w małopolskim wzrosła o 4 zł .

Wydatki majątkowe na jednego mieszkańca wyniosły średnio dla kraju 33 zł i były niższe o 1 zł w stosunku do 2001 roku. W 11 województwach wskaźnik ten ukształtował się poniżej wielkości średniej. W 5 województwach: kujawsko-pomorskim, lubuskim, małopolskim, opolskim, wielkopolskim wydatki na inwestycje w przeliczeniu na mieszkańca były niższe niż wydatki majątkowe per capita. Związane było to z wykonaniem wydatków kapitałowych na zakup papierów wartościowych oraz wniesieniem udziałów do nowo tworzonych spółek. W pozostałych 11 województwach wydatki majątkowe na jednego mieszkańca były tożsame z wydatkami inwestycyjnymi. Wydatki majątkowe w przeliczeniu na jednego mieszkańca wahały się od 16 zł w łódzkim i zachodniopomorskim do 60 zł w śląskim. W porównaniu do roku ubiegłego nastąpił spadek wartości omawianego wskaźnika w 9 województwach (największy o 13 zł w świętokrzyskim), w pomorskim ukształtował się na poziomie 2001 roku, natomiast w 6 regionach wzrósł (najwięcej w małopolskim - o 11 zł). Wzrost wydatków majątkowych per capita świadczy o ukierunkowywaniu przez władze samorządowe wydatków na cele prorozwojowe.

Najwięcej wydatków bieżących na jednego mieszkańca przypadało, podobnie jak w roku ubiegłym, w województwie lubuskim - 113 zł, a najmniej w województwie śląskim - 65 zł, przy średnim wskaźniku dla kraju - 80 zł. Wskaźnik ten w porównaniu do roku ubiegłego zmalał o 8 zł. Podobnie jak rok temu, w 5 województwach samorządowych wydatki bieżące na jednego mieszkańca ukształtowały się poniżej średniego wskaźnika.

Wydatki na wynagrodzenia wraz z pochodnymi, tak jak w ubiegłym roku, wyniosły średnio 20 zł na mieszkańca, osiągając największą wartość w województwie lubuskim - 28 zł, i najmniejszą w małopolskim, pomorskim, śląskim, świętokrzyskim - 17 zł. W 8 województwach wynagrodzenia z pochodnymi w przeliczeniu na jednego mieszkańca były większe od średniej krajowej. Wydatki na dotacje średnio wyniosły 35 zł na mieszkańca w kraju.

Wyniki budżetów

Rok budżetowy 2002 województwa zamknęły ujemnym wynikiem finansowym w kwocie 122 166 tys. zł, która w relacji do wykonanych dochodów wyniosła 2,9%. W porównaniu do 2001 roku ogólna kwota deficytu była niższa o 15 356 tys. zł. Deficyt, który wystąpił w 12 województwach samorządowych wyniósł 132 916 tys. zł. Nadwyżkę budżetową w łącznej wysokości 10 750 tys. zł uzyskały 4 województwa, była ona niższa niż w roku poprzednim o 6 360 tys. zł. Deficyt budżetowy znalazł pokrycie w zaciągniętych kredytach i pożyczkach, emisji papierów wartościowych, nadwyżkach budżetowych oraz wolnych środkach pochodzących z rozliczenia kredytów i pożyczek z lat ubiegłych. Przy uchwalaniu budżetów wszystkie województwa zaplanowały deficyt budżetowy. Wykonanie dochodów i wydatków w 2002 r. spowodowało niższy od planowanego (o 68 877 tys. zł) deficyt budżetowy województw.

Województwa planowały w 2002 roku przychody w kwocie 257 875 tys. zł, i wykonały je w 96,7%. Przychody pochodziły przede wszystkim z kredytów i pożyczek - 129 342 tys. zł oraz obligacji - 55 300 tys. zł. Te dwa źródła stanowiły 74,1% wszystkich przychodów. Przychody pochodzące z kredytów i pożyczek wzrosły w stosunku do roku ubiegłego o 17 626 tys. zł. W 2002 roku województwo małopolskie i podlaskie wyemitowały papiery wartościowe, a województwo lubelskie wyemitowało dodatkowe obligacje na 7 000 tys. zł. Nadwyżka budżetowa oraz wolne środki[43] wyniosły na koniec roku 60 417 tys. zł, a spłaty pożyczek udzielonych przez województwa zamknęły się kwotą 4 278 tys. zł i stanowiły w strukturze przychodów 1,7%.

W 2002 roku województwa samorządowe w ramach rozchodów spłaciły zaciągnięte kredyty i pożyczki w wysokości 45 739 tys. zł (96,1% przyjętego planu). Spłaty te w strukturze rozchodów stanowiły 73,3%, ich kwota w porównaniu do roku poprzedniego wzrosła o 79%. Województwa samorządowe udzieliły pożyczek na sumę 16 625 tys. zł, co oznacza wzrost o 51% w stosunku do roku ubiegłego. Udział tych pożyczek w strukturze rozchodów wyniósł 26,7%. Pożyczki udzielane były głównie na pokrycie zobowiązań jednostek służby zdrowia, dla których organem prowadzącym jest województwo samorządowe.

Podobnie jak w roku poprzednim na koniec 2002 r. wszystkie województwa samorządowe posiadały zobowiązania w łącznej kwocie 433 583 tys. zł. Stanowiły one 10,3% w relacji do zrealizowanych dochodów i wzrosły w stosunku do poprzedniego roku o 3,9 punktu procentowego. W ogólnej kwocie zadłużenia, zobowiązania z tytułu kredytów, pożyczek i emisji obligacji, które są źródłem finansowania deficytu budżetowego, stanowiły 94,7%. Zobowiązania poszczególnych województw według tytułów dłużnych na koniec 2002 roku obrazuje tabela 2.6.6. Zobowiązania wymagalne wystąpiły we wszystkich województwach na łączna kwotę 23 026 tys. zł. W województwach podkarpackim i świętokrzyskim wielkość zobowiązań wymagalnych była minimalna w stosunku do wykonanych dochodów. Najwięcej zobowiązań wymagalnych (3,4% uzyskanych dochodów), podobnie jak w roku poprzednim, posiadało województwo lubuskie.

Województwa lubelskie, małopolskie i podlaskie na pokrycie niedoboru budżetowego wyemitowały obligacje w łącznej kwocie 55 300 tys. zł. Województwa zaciągnęły kredyty i pożyczki w wysokości 285 856 tys. zł. Zadłużenie długoterminowe stanowiło 61,7 % ogólnej kwoty zobowiązań województw i wzrosło do roku ubiegłego o 2,9 punktu procentowego.

1. Województwa samorządowe wykonały dochody ogółem w kwocie 4 218 269 tys. zł, to jest w 95,8 % planu po zmianach. W 2002 r. nastąpił realny spadek dochodów ogółem o 10,2%. W porównaniu do roku 2001 zmniejszył się w dochodach ogółem udział środków z budżetu państwa transferowanych do kas województw o 2,3 punktu procentowego. Subwencje i dotacje stanowiły 84,3% dochodów województw. Udział dochodów własnych wzrósł z 13,3% w 2001 r. do 15,7% - głównym ich źródłem były udziały w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa, na których wysokość samorząd województwa ma bardzo ograniczony wpływ. Spadek wielkości subwencji o 4,5% i dotacji o 14,7%, przy niezmniejszonym zakresie zadań, oznacza trudności przy ich wykonywaniu.

2. Wydatki ogółem województwa samorządowe wykonały w kwocie 4 340 436 tys. zł, co stanowiło 94,4% planu po zmianach. Realny spadek wydatków ogółem wyniósł 10,3%. Nadal w strukturze wydatków dominują wydatki bieżące - 70,9%. Udział wydatków majątkowych wzrósł o 1,1 punktu procentowego, jednak kwotowo nastąpił ich spadek o 66 865 tys. zł.

3. W województwach samorządowych najwięcej środków przeznaczono na zadania związane z transportem i łącznością - 39,1% ogółu wydatków, następnie na kulturę i sztukę - 14,5% oraz oświatę - 11,1%. W 2002 roku kierunki wydatkowania środków przez województwa nie uległy zmianie, za wyjątkiem finansowania ochrony zdrowia, gdzie nastąpił spadek wydatków o 4,1 punktu procentowego.

4. Najwyższe dochody na jednego mieszkańca, tak jak w poprzednich latach funkcjonowania województw samorządowych, uzyskało województwo lubuskie - 166 zł, najniższe województwo łódzkie - 77 zł. Relacje te są podobne w odniesieniu do wysokości wydatków w przeliczeniu na jednego mieszkańca, i tak w województwie lubuskim było to 168 zł, a w łódzkim 85 zł. W przypadku wydatków majątkowych per capita, wartości skrajne odnotowano w województwie śląskim - 60 zł oraz w łódzkim i zachodniopomorskim - 16 zł.

5. Nadwyżkę budżetową w ogólnej kwocie 10 750 tys. zł wypracowały 4 województwa samorządowe. Budżety pozostałych województw zamknęły się deficytem w kwocie 132 916 tys. zł, który osiągnął 4,4% w relacji do wykonanych przez nie dochodów. Zaciągnięte przez województwa pożyczki i kredyty stanowiły kwotę 285 856 tys. zł, czyli 6,8% w relacji do dochodów ogółem. W porównaniu do roku poprzedniego nastąpił wzrost zaciągniętych kredytów i pożyczek o 92 290 tys. zł. Ogółem zadłużenie z tytułu emisji papierów wartościowych wyniosło na koniec roku 124 700 tys. zł. Województwa małopolskie, podlaskie i lubelskie w 2002 r. wyemitowały papiery wartościowe na łączną kwotę 55 300 tys. zł.

6. Zobowiązania województw samorządowych wzrosły o około 50% w stosunku do roku ubiegłego i osiągnęły kwotę 433 583 tys. zł, co stanowiło 10,3% zrealizowanych dochodów. Łączna kwota zobowiązań wymagalnych ze wszystkich województw wyniosła 23 026 tys. zł, to jest 0,5% w relacji do dochodów ogółem i zmalała w porównaniu do roku ubiegłego o 6 466 tys. zł.

7. Obniżenie o połowę kwot kontraktów wojewódzkich w 2002 roku wpłynęło w zasadniczy sposób na wielkość budżetów województw samorządowych, co skutkowało proporcjonalnym obniżeniem nakładów na zadania realizowane w ich ramach.

8. Uzależnienie finansowe województw od centrum nie sprzyja wykonywaniu przez nie zadań, co w konsekwencji hamuje ich rozwój. Należałoby zmienić system pozyskiwania dochodów przez województwa samorządowe na taki, który umożliwiałby wypełnianie wszystkich nałożonych na nie zadań.

Rysunek 2.6.1. Dochody i wydatki województw samorządowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca

w 2002 roku (w zł)

Dochody ogółem	Dochody własne

Dotacje celowe	Subwencja ogólna

Wydatki ogółem	Wydatki majątkowe

Załączniki tabelaryczne do rozdziału 2.6 >>>

[ Początek strony ]

[41] Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz. U. z 2002 r., Nr 175, poz. 1440).

[42] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie wydatków budżetu państwa, które nie wygasają z upływem roku budżetowego (Dz. U. Nr 211, poz. 1796).

[43] Wolne środki - nadwyżka środków pieniężnych na rachunku bieżącym budżetu jednostki samorządu terytorialnego, wynikającą z rozliczeń kredytów i pożyczek lat ubiegłych - art. 112 ust. 2 pkt 6 ustawy o finansach publicznych.